جهانی بیاندیشیم، منطقه ای عمل کنیم

تعریف پارکداری: عبارت است از مجموعه اقدامات و فعالیت هایی که در راستای یک طرح مدیریت مدون جهت اداره بهینه یک منطقه حفاظتی دارای ارزش تفرجگاهی صورت می پذیرد. مناطقی که زیر نظر سازمان حفاظت از محیط زیست مدیریت می شوند شامل چهار منطقه است:

1. پارک ملی
2. پناهگاه حیات وحش
3. منطقه حفاظت شده
4. اثر طبیعی ملی

همچنین عناوینی نظیر منطقه شکار ممنوع، ذخیره گاه زیست کره و پردیسان از سوی سازمان حفاظت از محیط زیست حمایت می شوند.

برخی مناطق زیر نظر سازمان جنگل ها و مراتع کشور اداره می شود:

1. پارک های جنگلی طبیعی
2. ذخیره گاه های جنگلی
3. پارک های جنگلی انسان ساخت
4. فضاهای سبز و پارک های طبیعی

برخی مناطق جزو کلاس I یونسکو هستند که به آن ها میراث جهانی می گویند؛ در ایران شامل چغازنبیل، میدان نقش جهان، گنبد سلطانیه و … هستند.

FAO طرح مدیریت را این گونه تعریف می کند:

طرح مدیریت سندی است که مدیریت منابع موجود در مناطق تحت حفاظت و همینطور بهره برداری از آن ها و توسعه امکانات مورد نیاز برای ارتقای سطح توانمندی مدیریت و بهره برداری را هدایت و کنترل می کند. طرح مدیریت در یک دوره زمانی مشخص و عموماً در مدت ۵ سال تهیه می شود.

مهم ترین بخش طرح مدیریت در پارک ملی یا هر منطقه بکر و مهار نشده دیگر تعیین اهداف آن می باشد؛ طرح مدیریت اگرچه تنها یکی از گام های فرایند طرح ریزی سیستم پارک ملی را تشکیل می دهد اما مهم ترین بخش آن نیز به شمار می رود؛ زیرا نیاز مدیران پارک را برای اعمال مدیریتی مؤثر در منطقه هم از نظر مفهومی و هم از نظر هدایت عملی برآورده می سازد.

پارک های شهری را به واسطه امکاناتشان به سه دسته تقسیم می کنند:

1. پارک های محله ای
2. پارک ناحیه ای
3. پارک منطقه ای

در هر سه نوع پارک حداکثر سطح فضای سبز ۷۰ درصد و سطح سازه های ۳۰ درصد است.

ویژگی های فضای سبز، شیب پارک و سازه ها به قرار زیر می باشد:

در پارک محله ای ۵۰% به گل کاری و چمن کاری، ۲۰% درخت و درختچه کاری و حداکثر شیب هم ۵%؛ سازه ها شامل زمین بازی کودکان، سرویس های بهداشتی، محوطه سازی ( ساخت حوض و …)، دفتر و نور پردازی ( جمعاً ۳۰%) که حداکثر مساحت حدود ۳ هکتار می باشد.

در پارک محله ای گل کاری و چمن کاری ۳۵%، درختچه کاری ۲۵%، درخت کاری ۱۰% با حداکثر سیب ۱۵% و سازه ها شامل زمین بازی کودکان، سرویس بهداشتی، بوفه، محوطه سازی، دفتر و نور پردازی است؛ با مساحتی بین ۲ تا ۵ هکتار.

پارک منطقه ای شامل ۲۰% گل کاری و چمن کاری، ۵۰% درختچه کاری ( درست برعکس پارک محله ای)، حداکثر شیب ۳۰%، سازه ها شامل زمین بازی کودکان و بزرگسالان، سرویس بهداشتی، رستوران، بوفه، محوطه سازی، کتابخانه و سالن نمایش یا مرکز بازدیدکنندگان پارک، پارکینگ، دفتر، نور پردازی، تعمیرگاه و خورگشت گاه ( محل پیک نیک) که جمعاً ۳۰% و مساحت آن بیش از ۳۰ هکتار است.

در تقسیم بندی دیگر پارک های شهری را به ۵ دسته تقسیم کرده اند:

1. پارک همسایگی
2. پارک محله ای
3. پارک ناحیه ای
4. پارک شهری
5. پارک منطقه ای

اما برای طراحی یک پارک ابتدا می بایستی فرایند آمایش و ارزیابی انجام پذیرد.

ارزیابی توان اکولوژیکی سرزمین:

در روند تعیین مناطق قابل توسعه سرزمین و طراحی و مهندسی طبیعت جهت به حداقل رساندن میزان تخریب منابع و استفاده پایدار از طبیعت، ارزیابی توان اکولوژیکی سرزمین، ناحیه بندی و تطبیق آن با مدل اکولوژیکی و در نهایت تعیین نواحی توسعه پذیر الزامی است.
فرایند ارزیابی توان اکولوژیکی سرزمین در سه مرحله شناسایی منابع اکولوژیکی، تجزیه و تحلیل داده ها و در نهایت ارزیابی توان اکولوژیک صورت می پذیرد.

شناسایی منابع اکولوژیک: شناسایی منابع با روش های بررسی آمار و اطلاعات موجود ( مطالعات کتابخانه ای)، ثبت مشاهدات و بررسی منابع با انجام مطالعات میدانی ( کار صحرایی)، آمار برداری، نمونه برداری، انجام آزمایش ها، بررسی نقشه های توپوگرافی، تفسیر عکس های هوایی و ماهواره ای انجام می شود.

شناسایی منابع اکولوژیکی در دو بخش منابع فیزیکی و منابع زیستی و با هدف مطالعه، بررسی و شناسایی موارد زیر انجام می شود:

بخش منابع فیزیکی: بررسی شکل زمین ( ژئومورفولوژیک)، زمین شناسی، اقلیم، منابع آب، نقشه های توپوگرافی ( ۱:۲۵۰۰۰ و ۱:۵۰۰۰۰) و …

بخش منابع زیستی: پوشش گیاهی، پوشش جانوری و …

چهار بخش کلان اقتصادی: کشاورزی، بازرگانی، خدماتی و صنعتی

روش شناسایی منابع اقتصادی-اجتماعی در مطالعات مربوط به پارکداری از طریق مشاهده، مصاحبه و گردآوری اسناد صورت پذیر است.

تعریف ظرفیت برد از دیدگاه اکوسیستمی:

سطح یا حدودی که در آن یک فرایند یا متغیر محیطی درون یک سیستم معین می تواند تغییر یابد بدون اینکه ساختار و عملکرد آن اکوسیستم از حدود قابل قبول و مشخصی فراتر رود.

تعریف ظرفیت برد توسط سازمان جهانی توریسم WTO:

حداکثر تعداد جمعیت بازدید کننده ای که در یک زمان معین از یک مقصد تفرجی می توانند بازدید کنند، بدون اینکه تخریب محیط زیست فیزیکی، بیولوژیکی و اقتصادی-اجتماعی و یا یک کاهش غیر قابل قبول را در میزان رضایتمندی بازدید کنندگان از تفرجگاه موجب شوند.

در سال ۱۹۹۵ میلادی، هانتر جهت ارائه تعریف بسیار دقیق از ظرفیت برد، ظرفیت برد را به چهار نوع فیزیکی، روانی، اجتماعی و اقتصادی تقسیم نمود و برای هر یک تعریف مجزایی ارائه داد.

ظرفیت برد فیزیکی:

تعداد ظرفیت و احجام واقعی فیزیکی را بدون عملکرد اکوسیستم بیان کرده و حد یا محدوده ای از یک ناحیه را که فراتر از آن فرسایش، تخریب و یا مشکلات محیط زیستی بروز می کند نشان می دهد.

ظرفیت برد روانی یا ادراکی:

کمترین درجه مطلوبیت و لذتی است که کاربران جدید یک منطقه توسعه یافته، آماده پذیرش آن قبل از آغاز جست و جو برای یافتن یک گزینه مکانی دیگر برای همان کاربری می باشند.

ظرفیت برد اجتماعی:

سطحی از تحمل جمعیت میزبان یا بومی یک ناحیه تفرجی برای پذیرش حضور و رفتار گردشگران در آن ناحیه و یا درجه تحمل و آمادگی کاربران جدید ( گردشگران) از نظر پذیرش سطح تراکم و شلوغی ناحیه تفرجی است.

ظرفیت برد اقتصادی:

توانایی جذب و پذیرش فعالیت های توسعه و گردشگری جدید در یک ناحیه، بدون جایگزینی و در هم گسستن و مزاحمت برای فعالیت های مطلوب و پسندیده محلی موجود، ظرفیت برد اقتصادی نام دارد.

ظرفیت برد اکولوژیکی:

این ظرفیت در رابطه با رضایت بازدید کنندگان با توجه به حفظ تعادل اکولوژیک منطقه مطرح می باشد.

ظرفیت برد محیط زیستی:

پس از محاسبه انواع ظرفیت های برد ارائه شده، با تلفیق مجموعه داده های فوق، یک برآورد یک پارچه از ظرفیت برد به دست می آید که ظرفیت برد محیط زیستی نام دارد.

بنابراین بررسی حساسیت سرزمین از نظر رویشگاه ها، زیستگاه ها، مناظر طبیعی و .. مسائلی هستند که در مبحث ظرفیت برد به آن ها پرداخته می شود. خاصیت ترمیم پذیری منطقه در برابر فرسایش، بهبود مجدد در برابر صدمات و خسارات عوامل مهمی در تعیین امکانات قابل تدارک در منطقه می باشد.

زمین شناسی، خاک شناسی، اقلیم، منابع آب و به طور کلی شناسایی منابع فیزیکی از موارد مهم اولیه در تعیین ظرفیت برد محسوب می شوند. صخره های سخت به کندی فرسایش می یابند ولی خاک های آبرفتی، سنگریزه ها و دامنه ها آسیب پذیر بوده و به آسانی فرسایش می یابند. خاک های مرطوب و خاک رس به آسانی فرسایش می یابند. پس از شناسایی این منابع، شناسایی منابع زیستی بخش بعدی مطالعات است که در آن بررسی رویشگاه ها ( پوشش گیاهی) و زیستگاه ها ( حیات وحش و آبزیان) در اولویت است. برای مثال مراتع از مستحکم ترین مناطق به شمار می روند اما مقدار معینی از فرسایش را می توانند تحمل نمایند.

محاسبه ظرفیت برد تفرجی ( گردشگری):

همواره در برنامه ریزی توسعه گردشگری، برای محاسبه ظرفیت برد، دو عامل اساسی یعنی رفتارشناسی کیفیت تجربه ای که بازدید کنندگان از یک ناحیه گردشگری به دست می آورند و کیفیت فیزیکی، بیولوژیکی ( زیستی) و اقتصادی-اجتماعی یا به طور کلی محیط زیستی ناحیه گردشگری با توجه به رفتار گردشگران در آن ناحیه مورد توجه است.

در روش شناسی برآورد ظرفیت برد یکی از روش های کاربردی، دستورالعمل پیشنهادی توسط اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی ( ۱۹۹۶) است که عمدتاً جهت محاسبه برد ظرفیت برد نواحی یا زون های مناسب برای توسعه سرزمین در داخل مناطق تحت مدیریت و حفاظت شده طبیعی ارائه گردیده است. برآورد ظرفیت برد بر اساس چارچوبی که این دستورالعمل ( پروتوکل) پیش رو قرار می دهد از ۶ مرحله اساسی و مرتبط تشکیل شده است.

مرحله اول: بررسی سیاست های مدیریتی

در این مرحله، سیاست ها و خط مشی های مدیریتی جهت حفاظت از محیط زیست و توسعه گردشگری در نواحی طبیعی و حفاظت شده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و تفاوت ها و تناقضات میان مسائلی و محدودیت های مدیریتی با کاربری توصیه شده برای سرزمین که گردشگری است در سطوح مختلف محلی، منطقه ای و ملی بررسی و مشخص می گردد.

مرحله دوم: بررسی فعالیت های تفرجی

در این مرحله که یک گام به جلو است، سازگاری الگوهای بهره برداری از سرزمین و نوع فعالیت های تفرجی پیشنهادی با اهداف مدیریتی مناطق مورد بررسی قرار می گیرد.

مرحله سوم: بررسی توان منطقه

در این مرحله، وضعیت موجود منطقه از نظر توان طبیعی و تناسب سرزمین با فعالیت های گردشگری و پیشنهادی در قالب تفرج متمرکز و گسترده مورد بررسی قرار می گیرد.

مرحله چهارم: پیشنهادهای جدید و اصلاح سیاست ها

در این مرحله با مشخص کردن و یا پیشنهاد سیاست های جدید مدیریتی برای پهنه های تحت مدیریت و یا اصلاح و تعدیل سیاست های پیشین، یک الگوی مناسب بهره برداری با توجه به توان سرزمین برای فعالیت های تفرجی و نوع و کیفیت بهره برداری تفرجی ارائه می گردد.

مرحله پنجم: شناسایی کلیه عوامل محیط زیستی

در این مرحله، کلیه عوامل محیط زیستی ( فیزیکی، زیستی، اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی) مؤثر در بهره برداری تفرجی از سرزمین و ویژگی ها و تأثیرات آن ها برای تعیین میزان حساسیت و یا آسیب پذیری ناحیه مورد بررسی قرار می گیرد.

مرحله ششم: محاسبه ظرفیت برد

در این مرحله، ظرفیت برد نواحی مستعد گردشگری محاسبه و تعیین می گردد؛ ظرفیت برد نواحی مستعد فعالیت های تفرجی در سه سطح مشخص یعنی ظرفیت برد فیزیکی ( Physical Carrying Capacity)، واقعی ( Real Carrying Capacity) و مجاز ( Effective or Primissible Carrying Capacity) محاسبه می گردد. ( می توانید با مراجعه به جزوات پارکداری از نحوه محاسبه آن ها و نیز فرمول های مربوط به آن ها به صورت مبسوط مطلع شوید)

زون بندی در پارک ها و سایر مناطق ( مرزبندی):

مرزبندی و زون بندی همراه هم انجام می شود ولی در کتاب طرح، زون بندی پیش از مرزبندی می آید

آرایش نهایی زون ها با توجه به اهداف مدیریت هر منطقه تحت حفاظت طوری صورت می گیرد که هر منطقه برای دستیابی به اهداف خود از پشتوانه مهمی برخوردار باشد. اهداف زون بندی عبارتند از:

1. فراهم آوری زمینه حفظ و حراست از زیستگاه ها و اکوسیستم ها و فرایندهای اکولوژیکی حیاتی و هدف
2. تفکیک فعالیت های تعارض آمیز انسانی از انسانی از یک دیگر و جلوگیری از اثرات آن ها بر هم و بر هسته های طبیعی از طریق ایجاد سپرهای ضربه گیر.
3. حفظ کیفیت طبیعی یا فرهنگی مناطق تحت حفاظت به موازات استفاده های انسانی در کنار یک دیگر.
4. حفظ و نگهداری برخی از مناطق در شرایط طبیعی برای اهداف آموزش و پژوهش
5. ترمیم و بازسازی برخی از سیماهای اکولوژیک به صورت طبیعی
6. حفظ و نگهداری برخی از مناطق برای برنامه های استفاده عمومی، تفرج و تفسیر
7. حفظ و نگهداری از پدیده های نادر زنده یا غیر زنده و یا زیستگاه ها و گونه های بارز آن
8. تحلیل تعارضات منطقه برای دستیابی به اهداف حفاظت

پس از زون بندی منطقه بسته به تعداد و نوع زون هایی که کسب می کند نام گذاری شده و یا تطبیق با یکی از طبقات ششگانه اتحادیه جهانی حفاظت و اهداف مدیریت آن تعیین می شود. پس از زون بندی نهایی، وسعت هر زون با پلانیمتر محاسبه می شود و درصد آن نسبت به کل منطقه مورد مطالعه برآورد شده و در جدولی نشان داده می شود. به دلایل زیر انجام این کار ضروری است:

-         وسعت زون های با ارزش حفاظت شده مشخص می شود و آشکارا نشان می دهد که هسته طبیعی نسبت به کل منطقه از وسعت قابل قبولی برخوردار است یا خیر.

-         وسعت هر زون نسبت به زون مجاور خود قابل قیاس گشته و این اطمینان حاصل می شود که زون های ضربه گیر ( بافر) برای حمایت از هسته طبیعی از وسعت کافی برخوردارند.

-         با مشخص کردن وسعت زون توسعه فیزیکی این اطمینان حاصل می شود که از حد متعارف بیشتر نیست.

-         وسعت زون بازسازی نشان می دهد که نسبت منطقه دگرگون یافته به زون طبیعی به کل منطقه در چه حدی است.

توسعه فیزیکی مثل تفرج متمرکز، ساختمان اداری و پلان های شهرسازی

پس از اینکه وسعت زون ها نسبت به یک دیگر مقایسه شد با توجه به آرایش زون ها و موقعیت آن ها نسبت به هم می توان کاستی های هر زون زون را با رعایت اصل فعلی بودن درجه حفاظت از داخل به خارج در جهت تضمین بیشتر یگانگی و … بررسی نمود.

اصلاح مرزها برای پایداری اکولوژیکی مناطق ضروری است؛ مرزها حتی الإمکان بایستی ساده، روشن و از عوارض طبیعی مشخص انتخاب شوند.

فرایند عملی و گام به گام طرح ریزی:

1. روی هم گذاری نقشه طبقات ارتفاع از سطح دریا و نقشه طبقات درصد شیب، کد گذاری و تهیه نقشه واحد مقدماتی شکل زمین
2. روی هم گذاری واحد مقدماتی شکل زمین با نقشه طبقات جهت، کد گذاری و تهیه نقشه شکل زمین
3. روی هم گذاری نقشه واحد شکل زمین با نقشه خاک، کد گذاری و تهیه نقشه پایه
4. روی هم گذاری نقشه پایه ۱ با نقشه رستنی ها و تراکم پوشش، کد گذاری و تهیه نقشه پایه ۲ یا نقشه واحدها یا یگان های محیط زیستی همگن
5. تهیه جدول و ویژگی های اکولوژیکی واحدهای محیط زیستی
6. تکمیل جدول ویژگی های اکولوژیکی با اطلاعات نقشه های اقلیم، منابع آب، زیستگاه ها و حیات وحش، فرسایش و …. با روی هم گذاری نقشه یگان های محیط زیستی با نقشه های یاد شده و استخراج اطلاعات مربوط به هر یگان و وارد کردن آن ها در جدول ویژگی ها.
7. ارزیابی توان و نیاز هر واحد همگن با مقایسه ویژگی های هر واحد با مدل های اکولوژیکی حفاظت و تفرج (( گسترده و متمرکز)
8. تهیه جدول توان محیط زیستی یگان ها
9. تبدیل توان نوع کاربری و طبقه بندی به زون
10. وارد کردن توان های یگان ها به نقشه یگان های محیط زیستی و تهیه نقشه پایه زون بندی
11. زون بندی و مرتب کردن زون ها

زون ۱: زون محدودیت یافته یا امن یا بکر ( Restricted Zone)

معمولاً آسیب پذیرترین قسمت زیستگاه و رویشگاه پارک که حتماً در ارزیابی توان طبقه یک حفاظت قرار می گیرد. در این زون هر گونه ساخت و ساز و ورود حتی برای بررسی های علمی با اکراه صورت می گیرد و اغلب با ایجاد دیده بانی ها در اطراف زون پژوهش صورت می گیرد. در موارد استثنایی برای بررسی های اکولوژیکی منوط به اجازه مدیر پارک ورود به این زون آزاد می شود. این زون با نام های مختلف زیر شناخته می شود:

زون هسته Core Zone

زون طبیعت محدود شده Strict Nature Zone

زون مهار نشده Wilderness Zone

زون غیر قابل دسترس Intagible Zone

زون ۲: زون حفاظت یا حمایت شده ( Protected Zone)

معمولاً آسیب پذیری کمتری نسبت به زون ۱ دارد و در طبقه بندی توان ها برای حفاظت توان ۲ و ۳ می گیرد. این زون مانند یک زون حفاظتی، سپری برای زون ۱ عمل می کند. ورود به این زون همراه با یک محیط بان مجاز است؛ دارای ارزش های طبیعی و اکولوژیکی بالایی بوده و میزان توسعه در آن باید در حداقل ممکن باشد به طوریکه سیمای این ناحیه به زون های تفرجی تبدیل نشود.این زون همچنین با نام های دیگر زیر شناخته می شود:

زون حمایت شده Primitive Zone

زون اکولوژیکی Ecological Zone

زون ۳: زون استفاده گسترده یا تفرج گسترده ( Extensive Recreation Zone)

این زون به رویشگاه ها و زیستگاه هایی که اغلب ارزش حفاظتی ندارند یا ارزش پایینی دارند اختصاص دارد و لذا برای تفرج انتخاب می شوند اما به دلیل شیب یا خاک یا سنگ بستر یا کمبود آب و مسائل دیگر مهیای تفرج متمرکز نیست. توان این زیستگاه برای تفرج گسترده، یک است. این زون معمولاً زون های ۱ و ۲ را احاطه می کند. اقدامات طولانی مدت مردم در حدی فراتر از تفرج گسترده در این زون ممنوع است لذا اقامتگاه های دائمی نباید در آن جا احداث شود.

زون ۴: زون تفرج متمرکز یا زون قابل دسترس ( Intensive Use Zone/ Access Zone/ Development Zone)

جایی که توان یک برای تفرج متمرکز دارد؛ در این زون حداکثر میزان توسعه در مورد تأسیسات گردشگری به عمل می آید؛ در واقع این مکان کانون توسعه پارک است. حداکثر مساحت این طبقه نسبت به وسعت کل پارک بین ۵ تا ۱۰ درصد است. در این زون احداث جاده ها برای بازدید کنندگان، رستوران، مرکز بازدید کنندگان، مراکز تهیه مواد غذایی و سایر تأسیسات مجاز هستند ( برای تفرج گسترده و متمرکز). در این طبقه تراکم بازدید کنندگان زیاد است.

مجموع زون های ۳ و ۴ حداکثر ۱۰% ( گاهی ۱۵%) مساحت پارک است.

زون ۵: زون تاریخی-فرهنگی ( Historical-cultural Zone)

وجود یک اثر باستانی، فرهنگی و یا زیارتی در یگان محیط زیستی باعث می شود این یگان به زون ۵ یا زون تاریخی-فرهنگی اختصاص می یابد. استفاده تفرجی در این زون مجاز نیست ولی برای بازدید مجاز است و همچنین آموزش و ترویج ارزش های فرهنگی-طبیعی پارک انجام می گیرد.

زون ۶: زون احیا ( Recuperation Zone)

این محدوده به بازسازی رویشگاه ها و زیستگاه ها اختصاص دارد؛ در صورتی که عملیات بازسازی موفقیت آمیز باشد در برنامه های تجدید نظر طرح جامع پارکداری و مدیریت پارک با توجه به توان، قابلیت و استعداد اراضی به یکی از زون های پارک اختصاص پیدا می کند. این زون با نام ها دیگر زیر نیز شناخته می شود.

زون اصلاح و بهبود ( Reclamation Zone)

زون بهسازی ( Restoration Zone)

زون ترمیم یا بازسازی ( Rcovery and Rehabilitation Zone)

زون ۷: زون استفاده های ویژه یا زون اداری ( Special/ Administrative Zone)

جایی که به زون ۴ و توسعه زیاد انجام شده و به لحاظ دید و منظر مناسب نباشد را به زون اداری می دهند. از لحاظ ارزیابی جایی که توان برای توسعه شدید را داشته ولی به دلیل محدودیت مثلاً جای مناسبی برای تفرج نباشد و نزدیک به ورودی باشد را به این زون اختصاص می دهند. در این محدوده پارکینگ، طرح های تأمین آب و برق و … وجود دارد. این ناحیه کم ارزش ترین قسمت از لحاظ حفاظتی بوده یعنی سیمای جالبی ندارد و برای تفرج و حفاظت مناسب نمی باشد.

طبقه ۸: زون سپر یا محافظ ( Buffer Zone)

محدوده ای بازدارنده که سبب می شود ضربه به زون های دیگر وارد نیاید. این زون به عنوان لایه ای محافظ برای زون های پارک در مرز پارک قرار می گیرد و یا در داخل پارک ما بین زون های توسعه و حفاظت قرار داده می شود.

زون ۹: زون گذرگاهی یا انتقالی ( Transitional Zone)

این طبقه هم در نظام زون بندی به زونی اتلاق می شود که در ذخیره گاه های زیست کره زون سپر را از مرزهای بیرونی پارک محفوظ نگه می دارد. این زون آسیب پذیری کمی دارد و در واقع نیمه حساس است.

زون ۱۰: زون پژوهشی-علمی و آموزشی ( Research & Educating Zone)

این زون تنها در پردیسان، ذخیره گاه های زیست کره، میراث جهانی و میراث طبیعی جهانی و نیز فضاهای سبز دیده می شود.

زون ۱۱: زون سایر استفاده ها یا زون استفاده های مردمی

این زون بندی ها مربوط به کل سامانه پارکداری کشور است. مناطق مختلف با اسامی متفاوت تحت مدیریت قرار می گیرند. یکی از وجوه تمایز مناطق با یک دیگر، ترکیب زون های این مناطق است یعنی پارک ملی ترکیب خاص خود را دارد و ….

ارتباط زون ها با یک دیگر به صورتی است که معمولاً زون ۱ توسط زون ۲ محاط می شود. زون ۲ توسط زون ۳ و زون ۳ توسط زون ۴ محاط می شود. زون بازسازی در هر کدام از زون های دیگر به جز زون های ۱ و ۲ ممکن است اتفاق بیفتد.

زون استفاده مردمی می تواند یک منطقه مسکونی، نظامی، معدنی و یا سد باشد؛ این زون به ندرت در داخل پارک وجود دارد و عموماً در حاشیه آن هستند؛ با این حال جزو نظام پارک ها طبقه بندی می شوند زیرا که تأثیر به سزا و غیر قابل انکاری بر روی پارک خواهند داشت.

زون ۱۱ در سامانه زون بندی از همه زون های دیگر مهم تر است و اگر به خوبی مدیریت شود، بقیه زون ها به راحتی سامان یافته خواهند شد.

در حال حاضر و طبق تجدید نظر جدید تعداد زون ها به ۸ طبقه کاهش یافته و تا زون ۴ تفاوتی نکرده است اما از زون ۴ به بعد شامل تغییرات زیر گشته است:

ناحیه ۵: محدوده بازسازی       ۶: استفاده های ویژه               ۷: سپر یا ضربه گیر               ۸: سایر استفاده ها

طبق جدول قدیمی زون ۹ و ۱۰ در برخی از مناطق وجود داشت و لذا عمومیت نداشت. بنابراین این دو زون به یک زون تبدیل شده ولی در پارک های ملی این زون وجود ندارد پس ۸ زون وجود دارد.

طبقه بندی مناطق از نظر IUCN:

پارک جنگلی و ملی: کلاس ۲

مناطق حفاظت شده: کلاس ۵

پناهگاه حیات وحش: کلاس ۴

آثار طبیعی ملی: کلاس ۳

پارک جنگلی دست کاشت: کلاس ۶

پارک طبیعت: کلاس ۶

ذخیره گاه جنگلی: ۱ a

فضای سبز: کلاس ۶

پردیسان: کلاس ۶

ذخیره گاه زیست کره:

میراث فرهنگی جهانی:

میراث طبیعی جهانی:

هر طرح مدیریت برنامه زمان بندی دارد که در مورد طرح های مدیریت پارک، برنامه ها به سه بخش تقسیم می شوند:

برنامه بلند مدت یا دراز مدت _ ۵۰ ساله، اهداف راهبردی

برنامه میان مدت _ ۲۵ ساله

برنامه کوتاه مدت _ ۵ ساله

برنامه های متعارف در مناطق تحت حفاظت حداکثر می تواند در چهار برنامه زیر خلاصه شود:

• برنامه حفاظت: برنامه های مربوط به مدیریت و حمایت از منابع
• برنامه استفاده های عمومی
• برنامه تفرج: برنامه های مورد نیاز برای توسعه های فیزیکی
• برنامه اداری، توسعه و نگهداری

برنامه های میان و کوتاه مدت در راستای خطوط کلی برنامه بلند مدت انجام می گیرد. اهداف بلند مدت انعطاف پذیر بوده و تغییرات شرایط اقتصادی-اجتماعی و اکولوژیکی قادرند آن را تغییر دهند. بازتاب این تغییرات در برنامه های کوتاه مدت منعکس شده و در طرح های تجدید نظر ملحوظ می گردد.

برنامه ریزی، مجموعه ای از راهکارها، زمان بندی اجرایی راهکارها، ساختار و سازمان تشکیلاتی و جدول بودجه بندی برنامه های چهارگانه در طول دوره طرح ریزی ( ۵ ساله) را در بر می گیرد.

مبانی و اصول برنامه ریزی:

شامل ۴ قسمت می باشد:

۱-     زمان بندی             ۲- راهکارها ( راهکارهای اجرایی و نگهداری و کنترل)           ۳- ساختارهای تشکیلاتی         ۴- بودجه

راهکارهای اجرایی: روش هایی هستند که جهت نیل به هدف ( در طول برنامه بلند مدت) در نظر گرفته می شوند. برای کنترل و نظارت بر اجرایی شدن آن ها می بایستی راهکارهای کنترل، نگهداری و نظارت را یافت.

برنامه مدیریت و حمایت از منابع:

یکی از مهم ترین برنامه های مدیریت پراک، برنامه های مربوط به حفاظت و نگهداشت می باشد. همان طور که در مبحث زون بندی اشاره شد، در برخی از موارد ممکن است برای حفظ گونه های در معرض خطر زون ۱ محصور شود؛ در این صورت بایستی مشخص شود چه میزان فنس یا حصار برای محصور کردن زون ۱ لازم است. یا مثلاً برای زون ۲ چند کیلومتر جاده یک طرفه برای کنترل نیاز است.

اگر پارک دارای منابع ارزشمند گیاهی و جانوری باشد برای مدیریت آن ها باید برنامه ریزی صورت گیرد. یعنی تنها حفاظت و محصور کردن زون ۱ برای مدیریت راه جامع و درستی نبوده بلکه باید به صورت فعال مدیریت از این منابع انجام گیرد.

در مورد مناطق تاریخی و فرهنگی هم نیاز به برنامه های مدیریتی است؛ این برنامه ها نه تنها شامل حفظ و حراست از آن ها بلکه در برگیرنده مرمت، ترمیم و احیا نیز می شود.

استفاده های عمومی:

برنامه های تفرج: در پارک ها یکی از مسائل مهم گردش و تفرج است که اگر بدون برنامه باشد می تواند به محیط ضربه وارد نماید. اثر تخریبی تفرج حتی می تواند از چوب بری در جنگل هم مضرتر باشد. لذا انتخاب مکان درست تفرج و مدیریت آن بسیار حائز اهمیت است.

برنامه هایی که در تفرج باید مد نظر قرار داد عبارتند از:

• امکانات و تجهیزات مورد نیاز از نظر نوع و میزان تعیین شود
• آیا احداث پیاده روها و یا اصلاح آن ها مورد نیاز است
• مناطقی که ایجاد منظره و نقطه دیده بانی در آن ها ضروری است، کجا قرار می گیرد
• بازدید کنندگان چگونه تحت مدیریت قرار خواهند گرفت
• آیا برای چادر زدن در محل های بکر یا سایر مناطق مجزا و معین گرفتن مجوز ضروری است
• در صورت تمایل بازدید کنندگان به ورودی و دسترسی به مناطق ویژه پارک نیاز به راهنما دارند یا خیر

برخی از فعالیت های مشخص تفرجگاهی که به میریت خاص نیاز دارند بدیهی است این گونه فعالیت ها محدود به موارد زیر نبوده و طیف گسترده ای را در برمیگیرد:

کوهنوردی و غارنوردی، غواصی، اردوهای گروهی سازمان یافته، تشکیل اردو در مناطق بکر و مهار نشده، مشاهده حیات وحش، قایقرانی و نظایر آن

تفسیر محیط زیستی ( Environmental Interpretation)

در پارک ملی یک فعالیت آموزشی فراگیر وجود دارد. با توجه به اینکه فراگیری در پارک ملی نوعی فعالیت تفرجی محسوب می شود، باید طوری باشد که ضمن ایجاد علاقه در بازدید کنندگان حس کنجکاوی آنان را نیز تحریک نماید. در پارک ها تعداد افراد مشخصی را به صورت دسته های جداگانه توسط افراد مطلع به محیط و پدیده ها برای تفسیر حرکت می دهند و راجع به مسائل محیط به آنان توضیح داده می شود ( به نوعی راهنما و لیدر محلی پارک).

برنامه پژوهش های علمی:

یکی از اهداف مهم پارک ها بحث های علمی و پژوهشی است؛ به همین دلیل ضروریست تا برنامه های مربوطه به فرمی طرح ریزی شوند که از یک سو نیازهای تحقیقاتی پارک را فراهم کنند و. از طرف دیگر نیازهای جامعه علمی را برطرف نماید. ضمناً باید به میزان تقاضا برای استفاده تحقیقاتی هم توجه نمود. همچنین پروژه های تحقیقاتی که پارک نیاز دارد تعیین و معرفی می شود و در صورت لزوم باید نیروی انسانی محقق و تسهیلات تحقیقاتی لازم پیش بینی شود و همان طور که قبلاً گفته شد استفاده علمی و پژوهشی از پارک باید با اجازه و کنترل مسئولان اداره پارک انجام شود.

برنامه اداره و نگهداری:

این برنامه در ارتباط با اداره و نگهداری امکانات فیزیکی و اداره امور و خرید وسایل و تسهیلات لازم برای پارک است. که شامل نیروی انسانی، سازماندهی، تشکیلات و روابط عمومی می باشد.

نیروی انسانی از سطوح مختلف تشکیل شده است: سطح حرفه ای و تخصصی، سطح میانه و فنی، سطح اجرایی ( محیط بان) و سطح پشتیبانی شامل کارمندان، حسابداران، مکانیک و ….

مدیر پارک نقش مهمی به لحاظ ارتباط و تبادل نظر با سازمان ها، نهادهای دولتی و تصمیم گیرندگان محلی بر عهده دارد و باید از برنامه های مدیریت پارک دفاع کند؛ در واقع مدیر پارک مجری برنامه هایی است که به او داده می شود.

سطح میانه نیروی انسانی هستند که سطح کارشناسی پارک را تشخیص می دهند. ( سرپرستان گارد اجرایی)

نیروی تخصصی = سرپرستان قسمت های مختلف و کارشناسان منابع طبیعی همانند سرپرست تفسیر و آموزش، سرپرست تحقیقات علمی، سرپرست حفاظت و سرپرست تفرج و توسعه؛ بنابراین نیروهای تخصصی می توانند برنامه های مختلف را بر عهده گیرند.

سطح کادر اجرایی = گارد پارک هستند مثل محیط بانان

سطح پشتیبانی = شامل حسابداران، مکانیک ها و کارمندان

برنامه توسعه یکپارچه:

در طرح توسعه کلیات موارد مورد نیاز جهت توسعه بیان گردیده و ریز جزئیات آن به صورت طراحی مهندسی به اجرا در می آید. چهار ویژگی بایستی در برنامه توسعه مشخص شود: اول تم معماری توسعه ( به شکل سنتی یا مدرن و یا آمیخته این دو)، دوم مصالح انتخاب شده، سوم رنگ آمیزی سازه ها و چهارم ویژگی راه های ارتباطی. این موارد به خصوص در واحد درسی طراحی پارک های ملی و جنگلی به شکل مبسوط تری آموزش داده می شود.

مصالح انتخاب شده باید تا حد امکان با محیط همخوانی و سازگاری داشته باشد؛ به عنوان مثال در جنوب کشور از نخل و شاخ و برگ های آن برای ساخت سایه بان استفاده می شود.

فرایند طرح ریزی کاملاً پویاست زیرا یک طرح مدیریت بر اساس شرایط موجود در یک دوره زمانی معین و ثابت تهیه می شود.

در برنامه های اداری و نگهداری راهکارهای حفاظت و کنترل موارد قبل و نیز عوامل اجرایی برنامه ها و بودجه لازم جهت انجام این عملیات تعیین می شود. در این بخش باید برنامه های دقیق و تعیین شده اجرا گردد تا از آن چیزی که موجود است به نحو احسن محافظت و نگهداری صورت گیرد. از روی طرح های توسعه می توان بودجه لازم جهت راه اندازی پارک را تخمین زد؛ بودجه یک سازمان شامل بودجه های عمرانی و بودجه های جاری است.

بودجه عمرانی: هزینه هایی است که جهت ساخت تأسیسات و تسهیلات لازم است.

بودجه جاری: هزینه هایی که در جهت حفظ و نگداری امکانات و تأسیسات همچنین دستمزد و مزایای کارکنان و نیز هزینه های مصرفی از قبیل سوخت، کاغذ و … مصرف می شود. معمولاً ۵ تا ۱۰ درصد از تخمین هر قسمت به مواد پیش بینی نشده اختصاص می یابد.

دستور العمل تهیه طرح مدیریت مناطق تحت حفاظت – فایل PDF

دستورالمل ناحیه بندی جدید بر اساس تجربیات بدست آمده – فایل Word

بیشینه و کمینه نواحی مجازو ممکن در تقسیمات حفاظتی مناطق در ایران – فایل Word